„Партизанскиот комесар, работникот Стево Филиповиќ, загина храбро извикувајќи за слобода. Документот за неговото погубување ги надминува сите слики со кои историјата го докажува присуството на човекот дури и по неговото физичко уништување“.
Политичкиот комесар на Подринскиот одред, Стево Филиповиќ, се подготвувал за смрт уште во затворот Шабац, каде што бил донесен по неговото заробување. Архитектот Ненад Стевановиќ, кој се борел заедно со Филиповиќ, бил еден од оние кои го виделе и слушнале овој борец.
Во октомври 1941 година на Цер се наоѓал Подринскиот одред. Тие денови дојде нов политички комесар – Стево Филиповиќ. Тој беше еден од оние скромни луѓе кои секогаш прашуваа како им е на другите и никогаш не кажуваа како е. Во декември половина од четата се подготвуваше да премине преку Дрина од Србија во Босна. Предавството и добро подготвените заседи ги заробија речиси сите борци.
Еден ден, вели архитектот Стевановиќ, нè построија нас, заробените партизани, пред германскиот мајор Пол. Еден преведувач ни зборуваше: „Мајорот Пол им наредува на сите комунисти да чекорат напред!“
Само еден човек зачекори пред стројот. Тоа беше Стево Филиповиќ.
Уште додека бевме во затвор, комесарот Филиповиќ рече дека го познаваат и дека ќе каже кој е. Другите треба да молчат. На прашањето каква должност извршувал во партизанскиот одред, Стево на преведувачот му одговорил: „Кажете му дека сум ја извршувал должноста политички комесар на одредот“.
Мајорот Пол се интересираше зошто Стево Филиповиќ станал комунист.
– „Кажете му дека и тој ќе станеше комунист ако за десет динари дневно поставуваше громобрани на фабричките оџаци.“
Мајорот Пол се замисли за момент, а потоа се сврте кон наредените заробени партизани: „Значи, само тој е комунист, само тој призна што е?“
Стројот молчеше.
„Наредувам никој да не може да го допре комесарот Филиповиќ и само тој има право да прима пакети од дома. Останатото го оставам на вас, вие имате право да ги сослушувате како што ви одговара, им рекол тој на војниците“.
Неколку дена потоа, по изгладнувањето, стигна вест дека од дома пристигнал пакет за Стево. Во тој момент комесарот лежеше на сламата меѓу борците и тивко разговараше, охрабрувајќи ги. Гладни кренаа глави, само Стево остана мирен. Тивко рече: „Еден пријател нека го добие пакетот и нека ја подели храната на еднакви делови за сите“.
Никогаш не можеше да размислува за себе, затоа што мислеше премногу на другите.
Го видов Стева кога го носеа од заедничката соба во самица. Ни рече: „Другари, не се надевајте на ништо. Овде нема да залута доброта. Бидете храбри кога ќе ве застрелаат. Не покажувајте дека нашата смрт значи нивна победа“.
По распитот, кој траел до мај 1942 година, Германците го предале Стево Филиповиќ на српската државна гарда за извршување на смртната казна. Неколку дена пред егзекуцијата трипати дневно низ улиците на Ваљево минувал тапанар и ги известувал граѓаните дека на 22 мај во 11 часот на пазар ќе биде обесен комунистот Стево Филиповиќ.
На денот на егзекуцијата „Ново време“ ја пренесе веста:
„Денеска, 22 мај, во 11 часот ќе биде извршена смртна казна за комунистичкиот бандит, командант на комунистичкиот баталјон и политички комесар Стево Филиповиќ, роден на 27 јануари 1916 година во Опузен, Далмација. Овој озлогласен комунистички агитатор учествувал во многу битки против владините трупи. Смртната казна ќе се изврши со јавно бесење на пазарот во Ваљево“.
Сите продавници добија наредба да се затворат. Беше петок, многу убав сончев ден. Колубара течеше покрај пазарот. Многу луѓе доаѓаа од блиските села да пазарат или продаваат. Жандармите го обиколија градот и ги предупредија граѓаните да се соберат на пазарот и да видат што се подготвува за секој што не е послушен.
Очевидец, наставникот во гимназијата во Ваљево, Миливој Д. Мандиќ, беше меѓу оние кои беа сведоци на егзекуцијата. Земал кратки белешки скриени од полицијата.
„Околу десет и пол, неколку германски тенкови и автомобили со германски офицери пристигнаа на местото на настанот. Вооружени луѓе – Државна гарда, доброволци, Шуц-Полиција – крстареа низ луѓето и околу бесилка. Сè беше подготвено за крвава претстава, за убиство на човек“.
Од огранокот на Ваљево до Белград е испратен следниот извештај:
„Неговата егзекуција беше закажана во 11 часот, а во 10.35 часот во дворот на затворот беше предаден на Српската државна гарда и на десет жандарми, исто како и при последната егзекуција. Жандармите не ја следеле вообичаената рута околу пазарот (местото на погубувањето), па заедно со Филиповиќ пристигнале на местото на егзекуцијата цели петнаесетина минути пред времето на погубувањето.
Пристигнувајќи на погубилиштето, Филиповиќ одржа комунистички говори, повикувајќи ја масата народ што пристигна да ги прифати пушките. Откако беше прочитана пресудата, му беше даден таканаречениот „последен збор“. Филиповиќ ја искористи оваа прилика за дополнително поттикнување во комунистичка смисла. Тој викна:
– Долу Хитлер, долу фашизмот, да живее Советскиот Сојуз!
Кога го добил извештајот и описот за однесувањето на Стив Филиповиќ, СС-припадникот Тајхман со црвено пенкало на насловната напишал: – Шеф IV, невозможен случај.
Опкружен со жандарми, Стево Филиповиќ смело погледна наоколу. Поминувајќи низ барикадата на граѓаните, тој зборуваше без никому посебно да се обрати: „Не гледајте само. Удрете ги копилињата. Извадете ги рѓосаните пиштоли. Ако само гледате, копилињата ќе не убијат еден по еден.“
Приближувајќи се до бесилка, Стево мирно застана на клупата и ги погледна насобраните луѓе. Имаше околу три илјади луѓе и деца кои беа донесени од училишните клупи. Еден жандарм дошол да му стави јамка околу вратот.
– Немој, рече Стево. – Нека го направи тоа германскиот војник. Но, џандарот беше упорен. Филиповиќ ја фати јамката со десната рака, ја подигна над главата и почна да зборува. Без да го прекине говорот, ја стави јамката околу својот врат.
Професорот Мандиќ го бележеше говорот:
– Другари, српски народе! Хитлеровите орди навлегле во вашите села и во вашите градови; ти ја пијат крвта, те мачат по затвори и концентрациони логори, те гонат на работа до исцрпеност во рудници и фабрики кои снабдуваат фашистички злобници… Те ограбуваат, масовно те стрелаат, те уништуваат биолошки и духовно те сатираат…
Масата брануваше. Една жена шепна: – Само христијанските апостоли беа вака храбри.
Некои липаа, а други го поттиснуваа својот револт.
Кога Стево почнал да вика против фашизмот и Хитлер, германски офицер извадил пиштол и му го вперил во градите на младичот под бесилка. Друг германски офицер истрча и со нога ја турна клупата. Телото на обесениот Стив Филиповиќ накратко се заниша, а потоа се смири.
Некои избегаа, други ги наведнаа главите за да не го видат мртов и му шепнаа заклетва дека ќе се одмаздат.
Зборовите на обесениот Стив Филиповиќ, кој имал пријатели и другари во Ваљево, брзо се прошириле низ градот. Неколку собрани поддржувачи и симпатизери тивко зборуваа за нивниот обесен пријател. Тогаш некој рече дека секој треба да засади овошно дрво во спомен на храбар и голем другар. Меѓу нив беше и 12-годишниот чевларски чирак Воја Тодоровиќ, сега учител во Економското училиште во Ваљево.
– Како мал разбрав што сака Стево од сите нас и се заколнав дека ќе тргнам по неговиот пат. Тој ден ги послушав зборовите на постариот Скојевац и засадив цреша во дворот на мојот господар. Денес на тоа место нема цреша. Во декември истата година Колубара го поплави и уништи младото овошно дрво.
Легендарната фотографија
Сè што е кажано за оваа смрт и целото воодушевување отсекогаш било поткрепено со еден од најмоќните документи – фотографијата на Стив Филиповиќ неколку моменти пред бесењето. Сè уште не се знае со сигурност кој ја направил фотографијата, но копија од неа се пробила.
Во тоа време во Ваљево живеел доктор Бранко Кеслер, кој нелегално работел за движењето. Почитуван и мирен граѓанин, германски студент, во чија куќа живееле германски офицери, ја уживал нивната доверба. Неколку дена по бесењето на Стево Филиповиќ, командантот на теренската жандармерија му покажал на доктор Кеслер куп фотографии. Искористувајќи го моментот на неговото невнимание, д-р Кеслер нежно ја испуштил фотографијата на подот, а потоа со палецот од чевелот ја влечел под тепихот.
– Тогаш не ни знаев колку оваа фотографија ќе значи за нас и за светот денес. Во тој момент, како и сите ние кои се восхитувавме на жртвата на овој наш млад пријател, сакавме некако да зачуваме некаков спомен за него. Чував фотографија од млад човек со кренати раце во знак на инает.
Фотографијата ја сокрил на дното од кутијата каде чувал семејни спомени. Иако беше уапсен за време на војната, д-р Кеслер го зачува овој документ и го предаде на нашата јавност во 1945 година. Можеби уште една копија го најде својот пат до јавноста, но и д-р Кеслер го направи она што го сметаше за своја должност.
На местото каде што се изврши егзекуцијата, каде што порано имаше стар и запуштен пазар, сега е изграден прекрасен културен центар и тревник. Неколку млади дрвја го покриваат местото каде што се наоѓала бесилка. Меѓутоа, и денес, кога ќе помине човек кој знае што се случило таму – сеќавањето трепери, а сеќавањата добиваат сила на реалноста.
Извадок од: Жика Лазиќ (Илустрирана политика, октомври 1960)
Подготвено од Југопапир
