Пред воен суд во Калето
27 април 1942 година. Долго ќе го паметам тој ден. Каква пролетна свежина, каков раскошен баремов цут и зелен лист на дрвото. По пет месеци за прв пат гледам небесно синило, за прв пат очите ми се запираат врз хоризонтот зад Водно и Шара. За прв пат – зашто во затворот небото е еднолично и правоаголно, како и во дворот. Безбојно и тажно. И за прв пат по пет месеци на улица. Но како! На нозете железни вериги, околу мене полицајци и полициски агенти. Ме водат да ми судат. Но не сум сам. Јас сум само еден од дваесетседумината затвореници на кои им се суди и еден од четириесетипетмината против кои бугарските окупаторски снаги подигнаа обвинение.
Нашата група од дваесетиседум затвореници утрото, на 27 април 1942 година, бавно чекореше кон касарните на „Калето“. Од обете страни на улицата стоеја огромен шпалир луѓе, пред нив десетици и десетици војници и полицајци. Меѓу луѓето беа и наши познати и роднини. Се креваа на прсти за да нѐ видат поубаво. На многумина од нас плачеа мајките и сестрите. Сочувствуваа со нив и познатите, а понекој ќе се осмелеше и ќе ни кренеше рака на поздрав.
Во ред по двајца нѐ построија во една пространа сала на касарната. Лево, во неколкуте редови клупи, се наоѓаше публиката: неа ја сочинуваа, главно, офицери на бугарската фашистичка армија, агенти и по некој член од семејството на нас, обвинетите. На чело на салата се наоѓаше воениот суд, а десно и лево од него, воениот обвинител и одбраната.
Токму во 9 часот, претседателот на воениот суд, инаку полковник на бугарската армија, го отпочнаа процесот. Еден по еден, како ни ги извикуваа имињата, излегувавме пред судот, сите 27-мина. Ги спуштавме веригите на земја, дававме генералии и пак ги кревавме и заминувавме назад кај другарите.
Цели 12 дена траеше судскиот процес. Всушност, тоа беше голема комедија во салата на касарните, бидејќи однапред и на друго место беа утврдувани пресудите. Нѐ распрашуваа во името на сѐ и со сѐ. Дури и со железниот прекршен крст што висеше на вратот на судскиот претседател. Бараа жестокост за нас, бидејќи сме се осмелиле пушка да кренеме против нив. Па и за уште нешто. Зашто 12 дена не се приклонивме, не се покајавме и не побаравме милост од нив.
На претпоследниот ден од судењето окупаторите беа изненадени. Тие го слушнаа нашиот заеднички глас од Васил Антевски. „Тркалото на историјата се движи – говореше тој во завршниот збор, – сега ние сме затворени и вие ни судите. Но, брзо ќе дојде денот кога вие ќе бидете затворени, а ние ќе ви судиме. Ние партизаните, ние комунистите, што од дното на душата ве мразиме…“
19 смртни казни
Утредента беше 9 мај. Пак во 9 часот бевме во касарнската сала. Претседателот на воениот суд ја читаше пресудата. Една, две, три, пет, петнаесет, деветнаесет смртни пресуди! Задоволен, тој погледнуваше во салата. Гледаше во четата млади бугарски војници што тука беа доведени да нѐ гледаат нас и со очите како да им говореше: „Момчиња, берете си го умот. Ако мрднете, и вас ова ве чека. Ова – смрт со бесење.“
Јас бев во списокот на деветнаесетмнината осудени на смрт со бесење. Бев еден од седуммината што овде се наоѓаат заедно со Периша Савелиќ, Васил Антевски, Мирче Мацан, Абдуш Абдураман и други. Останатите 12 ги немаше. Ним им се судеше во отсуство.
Го гледав претседателот и забележував дека усните постојано му поигруваат. Тој говореше и говореше, а јас како да го слушав само едно и тоа: „На смрт со бесење… на смрт со бесење… на смрт со бесење…“
Тогаш имав 21 година, наполнети само пред еден месец. Мислата дека треба да ме бесат ме притискаше, ме обземаше. Пресудата ја слушав, а сепак не ми се веруваше дека е јаве. Па навистина бев млад. Навистина – зар не е жално човек обесен да умре, а да има само 21 година!
Претседателот на воениот суд со светлобелиот прекршен крст со кого фирерот го одликувал за верно служење, по читањето на пресудите, се повлече. Неговата мисла веројатно беше окупирана со желба да биде награден со уште еден крст заради беспоштедната пресуда со која 19 животи осуди на погубување. Го забележав како со озарено лице од задоволство излегуваше од задните врати. Веднаш потоа нашите чувари нѐ распределија во три групи. Најнапред застанавме ние седуммината на смрт осудени, по нас беа другарите осудени на разни временски казни, а зад нив неколкумина што беа ослободени од обвинението.
Ни беше наредено да тргнеме кон затворот. Зачекоривме. Од обете страни нѐ чуваа војници и полицајци со пушки в раце. По малу време, излеговме од касарната и зачекоривме во нејзиниот широк круг. До високиот затворски ѕид остануваа уште неколку десетина метра. Забележав дека обата тротоари на улицата беа исполнети со стотици граѓани. Тие чекаа на нас. Сакаа да нѐ видат и макар со очите да нѐ поздрават.
Гледав кон насобраниот народ и речиси наполно заборавив на пресудата.
Оддалеку ги здогледував луѓето и со очите ја барав мајка ми. Таа ме виде. Ги креваше старечките раце, усните ѝ мрдаа, но до мене не доаѓаше нејзиниот глас. Кутра мајко – си помислив. Тебе сигурно срцето ти се кине при помислата дека можеби вечер или утре јажето ќе ми го одземе животот.
Песна на осудените
Одеднаш Периша Савелиќ кој одеше зад мене ми се обрати со зборовите:
– Дучо, песна!
Моментот навистина беше прекрасен за песна. Луѓето што очекуваа од нас требаше да помислат дека сме уплашени. Нашиот морал требаше да се подигне.
Бев познат како песнопоец. Затоа прв и ја почнав „Интернационалата“. Пеев силно, колку ме држеше грлото. Другарите што беа во колоната, освен оние што ги ослободи судот, исто така пееја. Чекорите ги усогласувавме со бавниот ритам на песната, а веригите ги спуштавме на калдрмата, посилно да тропаат.
Сите бевме револуционерно расположени. Песната опојно дејствуваше и еден по еден ги кревавме тупаниците во знак на поздрав на луѓето што нѐ гледаа.
Окупаторските полицајци се збунија. Тие не знаеја што да преземат во ваква ситуација. Да нѐ тепаат не им беше згодно. Ни забрануваа да пееме. Потрчуваа околу нас и нѐ застрашуваа со што ли не, само да ја запреме песната. Но, кој ги слушаше! Во тој момент, тие како да не постоеја за нас. Ние пеевме за луѓето што ги исполнија тротоарите до последното место, пеевме за нив и се простувавме со сешто живо надвор од каменестите затворски ѕидови.
Во ќелијата на смртта
Во затворот влеговме низ широката централна врата. Се запреме во поплочениот хол. Последно проштевање со другарите, што судот ги ослободи. Се прегрнувавме и долго си ги стискавме рацете. Чуварите се силно озлобени поради нашата песна, поради нашите тупаници. Нѐ пцуваат, нѐ удираат со раце и со нозе, настојуваат да го скршат отпорот во нас, да ја расколебаат нашата сигурност и морална сила. Сакаат да се исплашиме и да молиме, да се покаеме што сме се кренале против „царот и ослободителите“.
Но, тешко беше да се скрши нашиот отпор. Уште потешко да се убие вербата во нас дека брзо ќе дојде часот на победата и слободата. Речиси сите ние сме се воспитувале и калеле во редовите на Партијата и СКОЈ, уште во време на предвоена Југославија. Поголемиот дел од нас зедоа оружје в раце и во есенските дни на првата година на окупацијата излегоа в планина.
Малу време потоа ние седуммината на смрт осудени моравме да ја напуштиме собата на катот во која дотогаш се наоѓавме со скудниот багаж под мишките, со бавни чекори, слегував по скалите. Пред мене беше ќелијата на смртта, ќелијата број 15, во која ќе минат 500 дни и ноќи, што никогаш не се забораваат. Зад мене останаа собите на катот, со многубројните другари, што беа осудени на повеќе години затвор или вечна робија.
Беше пладне, 9 мај 1942 година, кога за првпат го пречекорив прагот на ќелијата на смртта…
Превземено од: https://www.marxists.org/makedonski/istorija/makedonija/nob/krango.htm