Со пробивот на Сремскиот фронт на 12.4. Во 1945 година започнаа последните битки за конечно ослободување на Југославија. Во тој момент Македонија, Црна Гора, Србија и БиХ беа речиси целосно слободни. Со ослободувањето на Сараево шест дена претходно (6 април 1945 г.), била создадена линија север-југ (Шид-Сараево-Јадранско крајбрежје) со која Југословенската армија, напредувајќи кон западните граници на Југославија, ги поразила и ги исчистила непријателските сили од оваа област. Имено, на почетокот на 1945 година, германско-четничкиот фронт во Босна го претставуваше долниот дел на Сремскиот фронт против ЈА. Го сочинувале четниците на Павле Ѓуришиќ, кои, бркани од партизаните, заедно со германскиот 21 корпус, бегаат од Црна Гора, преку Босна, кон Словенија.
Како да не стануваше збор за денот кога ќе заврши војната, и како од средината на април 1945 година ЈНА да не напредувала директно кон „престолнината на НДХ“ Загреб, недалеку од Бањалука, во битката на Лиевчанското поле, усташката и домобранската гарда се бореле со четниците на Павле Ѓуришиќ(повеќе од 15,000 луѓе). Усташите, нормално по српското предавство, и со напад од зад грб, целосно ги победија четниците. Заробениот Павле Ѓуришиќ и другите четнички водачи биле убиени во усташките логори во Јасеновац и Стара Градишка, кои „нормално функционирале“ како да не е крај, туку почеток на војната.
Југославија ја дочека последната пролет на војната во мешани обиди да воспостави нов живот и конечни воени операции за ослободување на земјата од окупаторите и домашните предавници, каде луѓето гинеа подолго од кое било друго место во Европа. Во последните десет дена од април, размената на окупациски пари во ослободените делови на Југославија, за динарите на Демократска Федеративна Југославија (најчесто динари на Недиќ), на 22 април, околу илјада затвореници се обиделе да побегнат од „логорот на смртта“ Јасеновац, а само еден од десет успеал да побегне. Само десет дена подоцна, на 2 мај, единиците на ЈНА влегоа во истиот „проклет“ Јасеновац.
На 25 април во Сан Франциско започнува основачката конференција на Обединетите нации, на која Југославија учествува меѓу 45-те земји од антихитлеровата коалиција. Три дена подоцна, САД ја признаваат Привремената влада на Демократска Федеративна Југославија.
На 30 април започнува „Операцијата Карловац“ на Југословенската армија, а на 1 мај 4-та југословенска армија влегува во Трст, Горица и Тржич, каде не многу пријателски се „сретнува“ со британската осма армија. Така започна „Тристанската операција“, а со неа и таканаречената „Криза во Трст“. Следниот ден, Новозеландската втора дивизија влегува во Трст и ги „заробува“ Германците на кои не им било дозволено да се предадат на југословенската армија.
На 5 мај во Белград излегува првиот број на весникот „Фискултура“, кој ќе стане „Југословенски спортски весник – Спорт“, денеска „Спорт“, а во Скопје Владата на новата Федеративна Југословенска Република Македонија ги усвојува азбуката и правописот на македонскиот литературен јазик.
На 6 мај американските војници влегуваат во Трст, а усташкиот џелат Анте Павелиќ и „неговата влада“ бегаат од Загреб во Австрија, додека ден по нивното бегство, Германија ја потпишува капитулацијата во 2:41 часот во францускиот град Ремс. Истиот тој 7 мај беа ослободени Карловац и Вараждин. Загреб, подоцна прогласен за „град херој“, беше ослободен на последниот ден од војната во Европа, 8 мај. На 9 мај, во 00:43 часот по московско време, Германците ја потпишуваат конечната капитулација во присуство на маршал Жуков, врховен командант на Црвената армија.
На тринаесетти мај, четниците на Дража Михајловиќ биле целосно поразени во битката кај Зеленгора. На четиринаесетти и петнаесетти мај на југословенско-австриската граница се водела Полјанската битка, последната битка од Втората светска војна во Европа. Тој датум, 15 мај 1945 година, се смета за крај на Втората светска војна во Југославија.
Во последните операции за ослободување на Југославија во 1945 година, југословенската армија броеше околу 800.000 војници поделени во пет армии кои ги следеа остатоците од поразените сили на Третиот рајх и на Независната држава Хрватска. Кон крајот на војната, во НДХ имало дури 170.000 усташи и домобрани, на кои „големиот хрватски државник и херој“ Анте Павелиќ, бегајќи во Австрија кон Британците, им наредил да не се предаваат на југословенската армија. Цела недела по капитулацијата на Германија и завршувањето на војната во Европа, усташите и домобраните се бореле против југословенската армија. Покрај нив, остатоците од четничките сили, Љотиќевци, Недиќевци, словенечките белогардеци и домобрани. Сите соработници бегаа кон Третиот рајх кој се уриваше, нешто во кое до последните денови тие не веруваа. Резервната варијанта беше – Американците! Сите квислинзи до последен момент имаа илузии дека Американците ќе ги прифатат, ќе ги простат сите направени злосторства и ќе ги вооружат да ја продолжат борбата против комунизмот. Тие беа шокирани кога дознаа дека војната против комунистите не е во картите. Меѓутоа, во исто време, ЈНА веќе се проби до Корушка, каде што ќе остане до 24 мај. Од друга страна, главната цел на Втората југословенска армија и нејзиниот 9-ти корпус беше таканаречената „Оперативна зона на Јадранскиот брег“, која стана главно упориште на сите колаборационисти на самиот крај на војната.
Пред конечното ослободување на Југославија, во текот на 1945 година, Југословенската армија изврши неколку големи воени операции – Мостар (во текот на февруари), Сараево (февруари – април), Карловац, Риека, Завршни операции и Трст (цели април – мај).
„Операцијата Риека“ ЈА траела од 16 април до 6 мај 1945 година, со задача да се ослободи Риека, потоа цела Истра, и што поскоро да се започне со ослободување на Трст. Четвртата југословенска армија под команда на генералот Петар Драпшин брилијантно ја изврши задачата, заробувајќи околу 16.000 германски војници со сета своја воена опрема.
„Карловачката операција“ на Југословенската армија траела од 30 април до 6 мај 1945 година, со задача да го ослободи Карловац и да и овозможи на Втората југословенска армија да продре на северозапад и да го ослободи Загреб. Штабот на Втората југословенска армија ја формираше Карловачката група на дивизии, која ја сочинуваа 3, 4, 10 и 34 дивизија на четвртиот корпус на ЈА. Карловац го „бранеа“ силите на Вермахт предводени од 104-та германска дивизија и усташко-домобранските сили. По тешки борби, со не мали жртви, Карловац беше ослободен на 7 мај.
„Операцијата Сараево“ е посебен пример за неоткажување од континуираното нацистичко лудило и колаборационистичко соучесништво во неа, што е можеби најдоброто објаснување зошто војната во Југославија траеше подолго отколку во Европа. Имено, додека сојузниците напредуваа низ Германија, а Третиот рајх забрзано се распаѓаше, Германците, усташите и четниците упорно го „бранеа“ Сараево речиси два месеци, а само еден месец пред распадот на Германија. Додека во градовите низ Германија се водеа улични битки, Германците донесоа засилување во Сараево, не покажувајќи намера да ја напуштат Југославија, но на многу места тргнаа во офанзива. Заедно со нив четниците ја нападнале и ЈНА. А во самиот град усташите до самиот почеток на бегството од Сараево убиваа сараевчани, главно Срби. Како да беше почеток, а не крај на војната.
Последните операции на Југословенската армија, со помало учество на Црвената армија, и политички договореното учество на Втората бугарска армија, вчерашниот окупатор, за конечното ослободување на Југославија се водеа речиси два месеци, од 20 март до 15 мај 1945 година. Хрватска, северна Босна, Лика и хрватското крајбрежје, кои во тој момент сочинуваа повеќе од половина од територијата на таканаречената Независна Држава Хрватска. Во тој период биле заробени околу 150.000 германски војници, а околу 30.000, главно усташи и четници. Непријателот имаше околу 100.000 загинати војници.
Главниот град на НДХ, Загреб, во кој се наоѓаше седиштето на врховниот командант на Југоистокот, генерал Александар Леро, беше ослободен на последниот ден од војната во Европа. Вклучуваше единици на Првата и Втората југословенска војска, 45-та српска дивизија, а потоа и 21-та дивизија и делови од 1-та и 6-та пролетерска дивизија.
Додека во опустошената Европа се будеше мир во втората недела од мај, војната сè уште траеше во Југославија. Иако Германија капитулираше на 7 мај, со прекин на борбите на 8 мај, германските и квислиншките воени единици не ѝ се предадоа на југословенската армија, туку продолжија воените дејствија, претежно на територијата на Словенија. Со неприфаќањето на наредбата за капитулација на сите сили на Оската, сите тие непријателски единици (германски, усташки, четнички итн.) го загубија статусот на воени единици според законот за војна и беа третирани како вооружени банди. Единиците на Првата, Втората, Третата и Четвртата југословенска армија имаа тешка задача да ја затворат југословенско-австриската граница, да го отсечат повлекувањето на непријателот кон Клагенфурт и да ги принудат да се предадат.
Така, на 10 мај, 1-та и 6-та пролетерска дивизија ЈА зароби посилна група Германци, 11-та ЈА дивизија ја разоружа германската 41-ва дивизија, 21-та ЈА дивизија дел од германската 181-ва дивизија, а 4-та и 10-та ЈА дивизија ги разоружа германската SSSP во неразоружените делови на „ и 373-та легионска дивизија. На 11 мај, 36-та ЈА дивизија ги заробува посилните усташки сили за домобраните, а 16-та ЈА дивизија ги заробува поголемите германски сили. На дванаесетти и тринаесетти мај, 51-та ЈА дивизија, а на 14-ти мај 12-та и 17-та ЈА дивизија затворија обрач околу германско-квислиншката група во областа Дравоград – Блајбург (словенечки Плиберк), која беше принудена да капитулира со непријателската група од 30-ти мај околу 15-ти мај. (најмногу усташки и домобрани), на 15.5.1945 г. Втората светска војна во Југославија конечно заврши. Подоцна, пред распадот на Социјалистичка Федеративна Република Југославија, од 1990 година до денес, во Новата држава Хрватска ќе се користи монструозна пропаганда за да се конструира таканаречениот „Блајбург масакр“ (Врз усташи и домобрани, забелешка на уредникот), масакр што, всушност, никогаш не се случил.
До 10 мај, единиците на Првата југословенска армија (5. и 11. Краина, 21. српски шок и 48. македонска дивизија) заробиле околу 10.000 непријателски војници и големо количество оружје. Од 10 до 15 мај, единиците на Втората југословенска армија заробиле 21.000 непријателски војници и заплениле 29 тенкови и друго оружје. Третата југословенска армија до 15 мај, во соработка со Првата армија, ослободувајќи ја Штаерска, запленила над 300 моторни возила, 1.300 автоматски оружја, 4.500 пушки, 36 радиостаници и големо количество друг воен материјал.
Овие операции на Првата (командант генерал Пеко Дапчевиќ), Втората (командант генерал Коча Поповиќ) и третата (командант генерал Коста Наѓ) југословенска армија беа поддржани од група воздухопловни дивизии ЈА, 11-ти борбен и 42-та нападна дивизија, а операциите на 4-тата југословенска армија беа делумно поддржани од сојузничкото воздухопловство од Италија.
Во меѓувреме, два дена претходно, од другата страна на Југославија, симболично на планината Зеленгора на Сутјеска река, заврши последната битка меѓу партизаните и четниците во Втората светска војна. Започна на 8 мај, кога последните сили на „Југословенската војска во Татковината“ под команда на Дража Михаиловиќ, од 10 до 12.000 луѓе, се обидоа да преминат во Србија од централна Босна преку Зеленгора, Дрина и Санџак. На територијата на Калиновик, единиците на третиот корпус на Втората југословенска армија, третата босанско-херцеговска дивизија на Националната одбрана на Југославија и Народната милиција целосно ги опколија четниците, кои беа разбиени и главно уништени во жестока пресметка која траеше неколку дена. За време на битката загинаа генералот Мирослав Трифуновиќ, Милан Аќимовиќ и Воислав Михајловиќ, синот на Дража. Загинаа и полковникот Душан Смиљаниќ и потполковникот Миодраг Палошевиќ, а заробени се потполковникот Драгутин Кесеровиќ и Александар Аксентијевиќ, припадник на ЦНК. Мајорот Никола Калабиќ стигна во Србија, а Дража Михаиловиќ стигна до околината на Вишеград, каде што беше уапсен на 12 март 1946 година. (Неверојатно, но вистинито, овој датум беше истакнат од хрватските националисти како датум на крајот на војната во Југославија, поради изградбата на „непостоечката жртва“ на Блајбург за време на непостоечка војна. До толку 15 мај е уште поинтересен и повреден датум во нашата историја.) Со поразот на Зеленгора, четничката војска застана таму. Веројатно звучи парадоксално, но Југословенската армија дефинитивно ја порази Југословенската војска во Татковината.
Југославија беше една од ретките земји, можеби единствена во светот, која прослави два Дена на победата. Европски ден на победата 9 мај и Ден на победата во Југославија на 15 мај. Така тоа го направи секоја Југославија – Демократска Федеративна Југославија, ФНРЈ и Социјалистичка Федеративна Република Југославија. Во СФРЈ имало државни (сојузни) и републички празници и значајни датуми – 4 државни празници, 8 републички и 26 значајни датуми, вклучително и 9 и 15 мај. Бидејќи во СФРЈ почнал да се појавува „европскиот дух“ во седумдесеттите години на минатиот век, само 9 мај се празнувал Денот на победата на Југославија, а со психологија на самоодрекување 15 мај се запоставува. А последните големи воени паради на ЈНА во 1975 и 1985 година се одржаа на 9 мај.
Во последната Југославија, Сојузна Република Југославија, според Законот за празници на СРЈ од 1997 година, празникот Денот на победата 15 мај во Југославија формално престана да постои и да се слави.
И покрај тоа што е заборавен, историскиот факт дека Втората светска војна во Југославија траеше седум дена подолго, е само потврда на „правилото“ дека на Балканот слободата се чини дека секогаш пристигнува со задоцнување.
За Авторот
Автор на колумната е Златко Богатиновски, живеел во Белград, Србија, починал во 2020 од ковид-19. Новинар и активист, близок пријател на НКПЈ и СКОЈ.
